Dev dalgalar yaklaşıyor sahile

Yükselen iki yeni teknolojinin kesişimi tüm sahillere vuracak bir dip dalga yaratıyor

Adresi kopyalayıp ( _↑_ Copy Link) WhatsApp grubunuza gönderebilirsiniz.

1820'lerde buhar gücü ve gelişmiş çelik üretim teknoloji kesişmesi sonucu doğan demiryolları dünyayı o ana dek hayali bile edilemeyecek şekilde değiştirdi.

Bugün benzer bir dönemecin eşiğindeyiz. Yetkin yapay zeka ve ucuz füze teknolojilerinin bileşimi ile bu yüzyıl dolmadan uzay habitatları ve uzay fabrikaları çağına gireceğiz

Böyle şeylerin lafı çok edildi ama bir türlü gerçekleşmedi çünkü (a) yörüngeye bir şey göndermek pahalıydı; ve (b) uzayda tam otomatik insansız fabrikalar için gerekli makine zekası yoktu.

Yörüngeye çıkış henüz hala çok pahalı ve makine zekası emekleme aşamasında ama tüm bunlar yakında değişecek. İşte o zaman, mikro yerçekimi koşullarında ucuz sınırsız kesintisiz güneş enerjisi kullanarak yeni malzemelerin kusursuz üretimi, yapay doku mühendisliği, değerli metaller ve nadir maddeler için asteroid madenciliği gibi bir sürü yeni faaliyet ticari olarak kazançlı hale gelecek.

Büyük Dil Modelleri (Large Language Models - LLM) ve yetkin AI¹ üzerine çok yazdım. Bugün SpaceX Starship hakkında yazacağım.

Çoğu Batı medyası Starship 21 Nisan deneme uçuşu patlamasının haberini sanki gizli bir memnuniyetle veriyormuş gibi geldi. Liberal basın nedense Musk düşmanı. Ben aynı kanıda değilim. Elon Musk’ı 100 sene önceki Edison ve Westinghouse benzeri bir müteşebbis mühendis olarak görüyorum. Twitter’da ne yapmaya çalıştığını anlamış değilim ama onun dışında bence işini iyi biliyor. Stephen Baxter’in Reid Malenfant karakterine benzetiyorum. Eğer Baxter’in Manifold üçlemesi 90’larda yani Musk meşhur olmadan önce yazılmış olmasaydı, Baxter, Malenfant karakteri için kendine Elon Musk’ı örnek almış derdim.

SpaceX Starship (UzayX Yıldız Gemisi)’nin vaad ettikleri

2025 senesinde Ay’a insanlı uçuş planlıyan NASA bunun için Elon Musk’ın şirketi SpaceX ile 2,9 milyar dolarlık bir sözleşme imzaladı. Starship zaten mürettebat ve kargoyu Dünya yörüngesine, Ay'a ve muhtemelen Mars'a taşımak için tasarlanıyordu. Hatta, SpaceX firması, Starship ile dünya üzerinde uzun mesafe yolculuk yapılabileceğini de iddia ediyor. NASA’nın desteği işlerini daha kolaylaştırdı. Starship'in uzun süreli, gezegenler arası uçuşlarda 100 kişiye kadar taşıyabileceği tahmin ediliyor. Daha yakın bir gelecekte, Starship dünya yörüngesine ucuz uydu göndermede kullanılacak. Bugünkü en büyük roketle bir seferde ancak 20 metrik ton çıkarılabiliyor yörüngeye. Starship 150 ton taşıyabilecekmiş. Bir seferde 150 ton yörüngeye çıkarılabilirse, şimdikinden çok daha iddialı uzay yapıları inşa etmek mümkün olur ve şimdi aklımıza bile gelmeyen şeyler yapılabilir.

Aya Dönüş

Tasarım henüz kesinleşmedi, ama muhtemelen, Ay’a gidecek Starship, Şekil 1’de gösterildiği gibi 50 m boyunda devasa bir taşıt olacak.

Şekil 1 - NASA Artemis projesi kapsamında 2025’de aya gidecek olan Starship modülü. Kıstas olsun diye Apollo ay modülünü aynı ölçekte yanına kopyaladım.

Daha önceki ay aracı Apollo Lunar Module kapasitesi iki astronot ve sıfır ilave yüktü. Starship ise 100+ ton taşıyabilecekmiş. Bu kadar yüksek kapasite planlamasının bir anlamı da Ay’da artık daha uzun süre kalınabilecek üs amaçlandığı.

Uzay Fabrikaları

Yeniden kullanılabilir bir füzeyle bir seferde 100 ton kaldırma kapasitesi, birim maliyetleri de düşürecek haliyle. Şekil 2, emsallerine göre Starship kapasite ve maliyetlerini gösteriyor.

Şekil 2 - Yörüngeye nakliyat teknolojilerinin kapasite ve maliyet olarak kıyaslaması

Şubat 2023’de yayınlanan bir Physics Today makalesinde (Elvis, Lawrence and Seager) ayrıntılı olarak açıklandığı gibi, daha ağır yükleri daha düşük maliyetle fırlatma yeteneğinin, yörünge laboratuvarları inşa etmede yeni fırsatlar yaratacak olması kaçınılmaz.

Gerçekten de, Şekil 2'de öngörüldüğü gibi, 600 bin $/ton maliyetle 100 tona kadar yükü bir seferde yörüngeye gönderebilmek, uzayda laboratuvarların, fabrikaların ve hatta yaşam alanlarının mümkün olacağı yepyeni bir çağ açacaktır. Yörünge fabrikalarına hammadde sağlamak için asteroit madenciliği (mesela Harris, 2013 ya da wikipedia uzay fabrikaları makalesi), ucuz ve sürekli güneş enerjisi kullanılarak bu hammaddelerden minerallerin ve metallerin yörüngede ergitilmesi, hatasız yarı iletken cihazların sıfır yerçekimi üretimi gibi, doku mühendisliği ile böbrek karaciğer gibi organların kök hücrelerden aslının bir kopyası olarak üretilmesi gibi şu anda yalnızca bilim kurguda hayal edilen pek çok senaryo önümüzdeki 20-30 yılda gerçek olabilir.

Kıtalar arası Seyahat

Elon Musk, Starship teknolojisini kullanarak dünyanın herhangi bir yerine bir saat içinde seyahat etme potansiyelini de dile getiriyor vaatler arasında. Fırlatma maliyetleri 10 kat daha azaltılabilirse (yani $600 dan $60 dolar/kg’a indirilebilirse) bu gelecekte düşünülebilir. Aksi takdirde, ticari havayollarıyla karşılaştırıldığında, Starship maliyetleri çok pahalı olacaktır. Örneğin 140 ton taşıma kapasitesine sahip bir Boeing 747-8, bagajları dahil 500 yolcuyu taşıyabilir. Starship'in 100-t taşıma kapasitesi ile diyelim, 350 yolcu taşınsın. Bugün tasarlanan maliyetle bu yolcu başına $168 bin dolar demek.

\(\frac{600000\times100}{350}=168000 \frac{dolar}{yolcu}\)

20 saatlik bir seyahat süresini bir saate indirme avantajıyla bile, bu ticari bir teklif olarak çok pahalı. Ancak, maliyetler yolcu başına 17 bin dolara düşürülebilirse, Starship roket teknolojisi, kıtalararası seyahat mesafelerinde jet motorlarına ciddi bir rakip olabilir.

Bunlar aşikar olarak görebildiğimiz fırsatlar. Teknoloji geliştikçe ortaya çıkacak daha pek çokları olacak. Bu yüzyılın sonundaki dünya, bugünkünden bambaşka bir yerde olacak. Yeni teknolojileri en iyi kullanabilen ülkeler gelecekte en önlerde olacaklar. Bu yarış maalesef sadece teknoloji yarışı olmayabilir. Yeni teknolojileri mümkün kılan değerli nadir metallere öncelikli olarak sahip olabilmek için dünya planında özellikle Afrika kıtasında acımasızca rekabet ve vekil hatta asıl savaşlar tasavvur dışı değil ne yazık ki.

Çin de aynı dalga üzerinde sörf yapıyor

Her iki alanda, Çin'de de ilginç şeyler oluyor. ABD Artemis programıyla doğrudan rekabet halinde olan Çin ve Rusya, 2021'de bir Uluslararası Ay Araştırma İstasyonu (ILRS) planladıklarını duyurarak diğer ülkeleri kendilerine katılmaya davet ettiler. CNSA (Çin ve Asya Uzay Uçuşu teşkilatı) geçen hafta bu davete katılacak olan ILRS İşbirliği kurucu üyeleri ile ortaklık anlaşmasının Haziran 2023'te imzalamasını beklediklerini duyurdular Twitter’de.

1 Aralık 2020'de Ay'a iniş yapan ve 16 Aralık 2020'de 2 kilogram Ay toprağıyla Dünya'ya dönen insansız araç Chang'e 5 ile Çin Ay’a seyahat kabiliyetini ispat etti zaten üç sene önce. Çin uzay planları da en az Amerikalılar kadar iddialı.

Yapay zeka konusuna gelince, ChatGPT'nin ani başarısı, Google'ı şaşırttığı gibi Çin AI topluluğunu da şaşırttı ama Çin bu alanda ABD'nin gerisinde değil. Her yıl yayınlanan AI makalelerinin sayısı ve sahada çalışan AI bilim adamlarının sayısı açısından, Çin ve ABD kafa kafaya gidiyor ve diğer herkesin önündeler. Mesela, her iki ölçütde de gerek ABD gerek Çin, onlardan sonraki dört ülkenin (İngiltere, Japonya, Almanya ve Fransa) toplamından daha iyi durumdalar (AlShebli, 2023). Google'ın Çince muadili Baidu ChatGPT benzeri ERNIE paketini piyasaya sundu. Benim deneme şansım olmadı.

ABD’ye kıyasla Çin’deki gelişmeleri takip etmek daha zor benim için ama yine de gözlemleyebildiğim kadarıyla Çin, yapay zeka konusuna büyük önem veriyor. Mesela bunu, Huawei'nin kurucusu Ren Zhengfei'nin 24 Şubat 2023'te yaptığı konuşmadan anlıyoruz:

[Geniş dil] modellerinin uygulama potansiyelleri bazen modellerin kendisinden daha fazla. … Bilgisayar bilimlerindeki iterasyonları kamuoyu duymadan yenileri geliyor. İki ya da üç yıl değil, iki ya da üç ayda bir yeni iterasyonlar çıkıyor… Yapay zeka gelişmeleri, dünyayla ilgili geçmişteki bilgilerimizi alt üst ediyor. Bu nedenle, insan toplumunda doğuracağı değişikliklerin hayali mümkün değil. (Ren Zhengfei, Huawei Kurucusu)

İlginçtir ki Çinli yatırımcılar yapay zeka hakkında Amerikalılara göre daha iyimserler. Şekil 3, ABD ve Çin’in en önde gelen yapay zeka çip üreticilerinin yıl başından bu yana hisse senedi fiyat grafiğini gösteriyor.

Şekil 3 - NVIDIA (ABD) ve Cambricon (Çin) hisse senedi fiyatları (son beş ay)

Orta ölçekli ülkeler gelişmelere kayıtsız kalamaz

19. yüzyılın başında zengin ve fakir uluslar arasındaki uçurum bugünkü kadar geniş değildi. Teknolojik olarak gelişmiş ülkelerin geri kalanı açgözlü bir şekilde sömürmesi ve onların gelişmesini engellemesi sonucu doğdu bu uçurum. Bu süreçte, eşitsizlik sadece milletler arasında değil, her milletin kendi içinde de oluştu. Bir anlamda, Birinci ve onun devamı olan İkinci Dünya Savaşları bu eşitsizlikler yüzünden doğdu denebilir. 20. yüzyılın ikinci yarısında, çeşitli nedenlerle, dünya giderek daha eşitlenmeye başladı ama bu süreç son yirmi yılda ters döndü ve zengin ile fakir arasındaki uçurum yeniden açılmaya başladı. 2100 yılına kadar yeni teknolojileri kullanamayan ülkelerin kendilerini yeniden geri kalmışlığa mahkum edeceklerinden endişeliyim.

Ne yapmalı? Avustralya ve Türkiye gibi orta ölçekli ülkelerin teknoloji liderliğine soyunmaları zor olabilir. Ancak, teknolojik gelişmenin bir parçası olmaya çalışmaları bir seçenek değil mecburiyettir. Bu da ancak kendileri için rekabetçi bir niş oluşturmaları ile mümkündür. Ucuz işgücünün ve ucuz hammadde ve yakıtların önemi giderek azaldıkça, ulusların küresel konumlarını koruyabilmeleri ve hatta geliştirebilmeleri sadece ve sadece teknolojik yeterlilik ile mümkün olacaktır.

Kısa Kısa

• Balina hamamı - Kambur Balinaların sığ kumsallara gelip orada bir süre kaldıktan sonra tekrar açık denizlere döndükleri bilinir ama sebebi bilinmezdi. Griffith Üniversitesi araştırmasına göre, balinalar kumlara sürtünerek sırtlarındaki ölü hücrelerden kurtuluyorlarmış. Hamamda keselenme gibi yani.

• Tucker Carlson - ABD Fox Haber Televizyon kanalı akşam kuşağı sunucusu Tucker Carlson kovuldu. Kararı Murdoch’un verdiği söyleniyor. Murdoch’u pek çok insan sağcı sanır ama bence o ne sağcı ne de solcudur; çıkarcıdır. Türkiye’de Fox News, Doğan Şentürk idaresinde ortanın solunda bir yerde durur çünkü diğer ana akım TV kanalları iktidar şakşakçısı ise Fox için ılımlı muhaliflik en uygun yerdir. Nitekim ABD’de, CNN, MSNBC, New York Times gibi ana akım medyanın sol liberal söylemine karşı Fox News nüfusun diğer yüzde ellisine hitap etmektedir. Carlson da bu hitabetin en ustası idi ama Dominion şirketine 880 milyon dolar ödeyerek daha fazla ceza yemekten paçayı zor kurtaran Murdoch, doğrunun değil reyting peşinde yapılan yayıncılığın mali sonuçları olabileceğini görünce frene bastı. Gerçek ötesi popülizmi en iyi sürdüren Tucker Carlson’un başına patladı kabak.

Kaynaklar

AlShebli, B.K., Memon, S., Evans, J.A., & Rahwan, T. (2023). China and the U.S. produce more impactful AI research when collaborating together.

Elvis, M., Lawrence, C., & Seager, S. (2023). Accelerating astrophysics with the SpaceX Starship. Physics Today.

Harris, S.(2013). Your questions answered: asteroid mining, Engineer.

Seth Miller, Musk teases Starship flights from Texas to Singapore in under an hour, 14 February 2022.

Witze, A. (2023), Mega rocket Starship could enable new types of astrophysics, Nature, 616.

Witze, A. (2023). SpaceX Starship: launch of biggest-ever rocket ends with explosion. Nature, 616, 635 - 636.

1. Belki farkettiniz, Yapay Genel Zeka (Artificial General Intelligence - AGI) yerine yetkin Yapay Zeka (Competent AI) demeyi tercih ediyorum. Bence AGI’ya daha var ama ondan çok önce Yetkin AI dünyayı değiştirecek. Bu konuda 24 Mart 2023’de yazdım.