Türkiye Taşkömürü Kurumu (TTK) Amasra kömür madeninde 14 Ekim akşamı grizu1 yani metan gazı patlamasında 41 işçi hayatını kaybetti. Bu 41 den biri, Yasin Çelik, 18 ay önce sosyal medyada şöyle yazmış: “Güneşi görebilmek için karanlığı kazıyoruz”2.
Anadolu Ajansı 18 Ekim haberine göre, maden, elektrik, jeoloji, jeofizik, makine mühendisleri ve iş güvenliği uzmanlarını içeren bir bilirkişi heyeti kurmuş Amasra Cumhuriyet Başsavcılığı. Cuma akşamki patlama sonrası Pazartesi günü bir araya getirilen bilirkişi kadrosu Salı günü incelemelere başlamış. Gösterilen dinamizmi takdir etmekle yetiniyorum. Bilirkişilerin kimlik ve sıfatlarına ulaşamadım internette.
Türkiye’de bu tür kazalar sanki başka yerlere göre daha çok oluyor. İktidar, ölümün madenciliğin fıtratında olduğu yani alın yazısının önüne geçilemeyeceği görüşünü savunuyor. Bence bu yanlış. Türkiye’de maden kazaları ve ölümler dünya emsal seviyelerinde olsaydı bile mütenahi daha iyisini istemeliyiz.
Zonguldak kömür havzasını değerlendiren madenlerdeki ölüm oranlarını Erdoğan, Düzgün ve Selçuk-Kestel, 2019 senesinde şöyle listelemişler:
Amasra havzasında 1 milyon ton (1 Mt) çıkarırken ölen işçi sayısı 1.3 (=0.33/0.244961) imiş bu tabloya göre. Avustralya’da bu rakam 0.0036 #/Mt (Liu 2021). Avustralya ve Türk madenciliği kıyaslamasını sadece iki rakama indiremeyiz ama Türkiye’de maden güvenliği açısından daha gidecek yolumuz olduğunu söylememiz gerekiyor.
Bu yazının saiki olaya gelince, bilirkişi raporunu görmeden kazanın nedenleri ve ihmal kaygılarına cevap vermek mümkün değil. Bilirkişi heyetinin aydınlık getireceğini umduğum bazı soruları sormakla yetineceğim. Okurlar arasında duruma daha vakıf olanlar olduğuna eminim. Yorum düğmesine basarak fikirlerini paylaşacaklarını umuyorum.
![](https://substackcdn.com/image/fetch/w_1456,c_limit,f_auto,q_auto:good,fl_progressive:steep/https%3A%2F%2Fbucketeer-e05bbc84-baa3-437e-9518-adb32be77984.s3.amazonaws.com%2Fpublic%2Fimages%2F10f3e093-8797-4ac1-81b7-ce7ea7ab08d2_864x486.jpeg)
Yukarıdaki resim Amasra işletmesinin yüzeyden görünümü. TTK faaliyet raporuna (TTK2021) göre, yeraltında uzunayak yöntemi kullanılıyormuş. Aşağıdaki şekil, tam mekanize bir modern uzunayak (longwall) sistemini tanımlıyor. TTK Amasra işletmesinde kullanılan yarı mekanize bir sistemmiş. Tek fark, kesilen kömür modern longwall madenlerinde olduğu gibi otomatik olarak zırhlı zincir konveyör (AFC) ile değil, manuel yöntemlerle çıkarılıyor diye biliyorum. Yani3, zincir konveyör ve otomatik yükleyici yok; tambur ya da saban tarafından kesilen kömürün ana kayış konveyöre yüklenmesi peyderpey manüel yöntemlerle yapılıyor.
![](https://substackcdn.com/image/fetch/w_1456,c_limit,f_auto,q_auto:good,fl_progressive:steep/https%3A%2F%2Fbucketeer-e05bbc84-baa3-437e-9518-adb32be77984.s3.amazonaws.com%2Fpublic%2Fimages%2F9bd85e82-316c-4555-a6fd-d4774777ceaa_800x577.jpeg)
Aşağıdaki fotoğrafta, tambur detaylarını ve kesimin nasıl olduğunu daha iyi anlayabilirsiniz.
Amasra TİM Pano boyutlarını TTK belgelerinde bulamadım ama bir 9 Eylül Üniversitesi Lisans tezinde, Amasra işletmesi için planlanan metod şöyle tarif ediliyor: ‘pano boyu 300-330 m, ayak boyu 75-120 m olarak planlanmaktadır … Ayaktaki kömür kazısını çift tamburlu kesici yükleyici, tahkimat olarak ise yürüyen tahkimat kullanılacaktır’ (Şengün, 2012). Avustralya’da geçmişte beraber çalıştığımız madenlerde pano boyları 2500-3000 m, ayak boyları da 200-250 m civarında idi. Pano boyu uzadıkça ilk yatırım maliyeti artar ama toplam çıkarılan kömürün birim maliyeti azalır.
Özetle, Amasra TİM’de 100m genişliğinde 300m uzunluğunda ortalama 3m yüksekliğinde bir kömür bloğunu 300üncü metreden başlayıp traşlaya traşlaya sıfıra indiren bir madencilik yöntemi (longwall ya da uzunayak) kullanılıyormuş.
Bu durumda ilk aklıma gelen sorular şunlar:
Bakir yataktaki metan gazı miktarı m3/t olarak nedir?
Kaza olduğu zaman madende hangi işlem oluyordu? Tambur çalışıyor muydu?
Şu anda işlenen panonun drenajına ne zaman başlandı?
Panel boyunca kaç delik açıldı? Ne tür matkap (drill) kullanıldı (downhole motor or rotary)?
Açılan deliklerin sondajları yapıldı mı? Yani deliklerin gerçekten nerden nereye gittiğini biliyor muyuz?
Metan salınım miktarları zaman içinde nasıl değişiyordu?
Bunların dışında ventilasyon planı konusunda da sorular sormak lazım. O konuda mevzuat dışı bir işlem yapılacağını sanmıyorum ama belli de olmaz.
Kaza nedeninin ön drenaj eksikliği olduğunu sanıyorum. Uzunayak madenciliği Zonguldak havzasında geleneksel olarak kullanılan oda-topuk (bord and pillar) yöntemine göre daha fazla özen ister. Panoyu traşlamaya başlamadan önce kömürün içindeki gazı boşaltmak gerekir. Gazı boşaltmak için de pano içine delik açarsınız.
![](https://substackcdn.com/image/fetch/w_1456,c_limit,f_auto,q_auto:good,fl_progressive:steep/https%3A%2F%2Fbucketeer-e05bbc84-baa3-437e-9518-adb32be77984.s3.amazonaws.com%2Fpublic%2Fimages%2F66745ba8-00d7-4c21-b411-5735e88f7876_838x364.jpeg)
Yukarıdaki dikdörtgeni, Amasra kömür madenindeki uzunayak panolarından birine yukarıdan bakış olarak düşünün, 3 metre yükseklikte, 100 m x 300 m kesitinde bir dikdörtgen prizma. Taban ve tavan yolları ve tahkimatlar döşendikten sonra tambur soldaki 3-m yükseklikteki yüzü kesmeye başlayacak. Her kesişten sonra sağa doğru gerileye gerileye panoyu bitirecek.
Kömür yatağındaki gaz miktarı yüksekse, gaz drenajı yapılmadan yol kazma işlerinin bile başlamaması gerekir. Avustralya’da eğer kömür içindeki 6 ila 8 m3/ton üzeri ise gaz drenajı yapılmadan kömür kesilmeye başlanamaz. Amasra madenindeki gaz oranı konusunda sağlıklı bir veri bulamadım. Bazı yayınlarda 2-7 m3/ton, başka yerlerde daha fazla rakamlar veriliyor. Metan oranı 10 m3/ton üzerinde ise daha madene inilmeden yüzeyden drenaj yapılması gerekir.
Burada önemli bir noktaya daha değinmek istiyorum. izlediğim haber bültenlerde hep patlama öncesi havadaki metan ölçümleri soruluyor. Bu elbette önemli ama bence tek başına ne olduğunu anlamamıza yetmez. Böyle patlamaların sadece havadaki metan gazının tedrici artışını gözleyerek tahmin edilmesi nadirdir. Çünkü kömür içindeki diyelim 10 m3/ton4 olan gaz homojen dağılmamıştır. Kömürün yapısına, çatlak ve gözenek miktarına göre belli ceplerde toplanır. Bu cepleri kömür içinde basınç kazanları gibi düşünün. Maden makinası yaklaştıkça basınç kazanının cidarı incelir ve yatak birden patlar (rockburst). O zaman hem göçük hem patlama bir arada olabilir. Bir rockburst yaklaşımını havadaki metan gazı ölçümleri ile anlayıp tedbirini alamazsınız. Bu yüzden maden öncesi drenaj ile bütün o ceplerin boşaltılması gerekir.
Drenaj sadece yukarıdaki şekilde çizdiğim pano boyu deliklerle olmaz. Üretim devam ettiği sürece taban yolundan tavan yoluna açılan deliklerle pano içinde kalan gazın kirli hava çıkışına boşaltılması amaçlanır. Bu delikler nisbeten kısa olduğu için normal dış motorlu matkaplarla delinebilir. O matkaplar da kömür jeolojisine göre taban yolundan tavan yoluna gitmek yerine spagetti gibi gibi dolaşır hatta bazen başladıkları yola geri döner. Bütün bunlar farklı drenaj yetersizliği sorunları doğurur ama onların hepsini burada aktarmam çok uzun sürecek.
2006 senesinde Boğaziçi Üniversitesindeki sabbatical sonrası yenilenebilir enerji üzerine çalışmaya başladım. Ondan önce, ilk altı yılı sanayi, gerisi üniversite toplam on beş yıl maden makinaları üzerine çalıştım. Yüzeyden ve maden içinden drenaj matkap ekipmanı, zincir konveyör stress ölçümleri, yapay zeka kullanarak uzunayak madeninde yaklaşan anormallikleri tahmin etmek ve buna benzer bir çok konuda çalıştık. O zamanlar çok iyi öğrendim ki madenler, özellikle yeraltı maden ocakları, ve daha da özellikle yeraltı kömür ocakları, ilk bakışta hep birbirine benzer görünüyorlar ama her birinin ayrı özellikleri oluyor. Amasra TİM’de 14 Ekim’de olan maden kazası hakkında maden ocağının geçmişini ve yatağın karakteristiklerini bilmeden daha fazla yorum yapmam doğru olmaz. Bilirkişi heyetinin çalışmalarının ivedilikle sona ermesini bekleyeceğiz.
Bazı bilgiler
TTK, Amasra, ve genel olarak Türkiye kömür madenciliği üzerine bir takım veriler:
Amasra TİM
Memur ve işçi sayısı : 125 memur; 700 işçi (TTK2021, Şekil 2)
Yıllık satılabilir kömür üretimi :
55 981 ton; toplam TTK üretiminin yüzde 6.4 ü (TTK2021, Şekil 12)
244 961 ton (Erdogan et al, 2019)
İki damar; 236 - 350 m derinlik; 2.90 - 3.26 m damar kalınlığı (TTK2021, s. 39)
Üretim tekniği:
1. Ocak : Yarı mekanize (TTK2021, s. 64)
2. Ocak : ahşap tahkimat
Üretim maliyeti : 3413 TL/ton (TTK2021, Şekil 17)
Bu kömürden daha kalitelisi bugün baktım dünya pazarlarında USD270 /ton (5000 TL/ton) fiyatına satılıyor. Bir sene önce 100 doların altındaydı. Kömür fiyatları bugünkü zirvelerden geriye normale döndüğü zaman Türkiye'de kömür madenciliğinin getirisini götürüsünü sorgulamak gerekir diye düşünüyorum. Sanki madenleri kapayıp işçilere aynı maaşı evlerinde oturmaları için versek daha karlı olur gibi geliyor insana.
Ortalama üretkenlik :
322 t/sene/işçi (Erdogan et al, 2019)
Tüm TTK için bu rakam 1990-2001 dönemi için 433 kg/sene/işçi veriliyor (Arıoğlu ve Yılmaz, 2002). Herhalde bir birim hatası var ve kg değil ton kastediyor olmalılar.
Ortalama yıllık ölüm : 0.33 (Erdogan et al, 2019)
Avustralya’da kömür madenciliğinden ölüm oranı - 0.0036/milyon ton (Liu 2021)
TTK
Toplam işçi giderlerinin tüm giderlere oranı : 68% (TTK2021, Şekil 15)
Yatakta doğal gaz miktarı:
Amasra yatakları : 1.96 - 7.11 m^3/t (Barış et al, 2016)
Dünya
ABD’de işçi başına ortalama saatlik üretim (EIA):
Uzun ayak (longwall) : 5.4 t/saat
Oda-topuk metodu (Bord-and-pillar, Continuous miner) : 2.9 t/saat
Avustralya’da uzunayak (longwall) üretkenliği:
Queensland eyaleti : 15000 t/işçi/sene
NSW eyaleti : 10000 t/işçi/sene
Kaynaklar
Arıoğlu, E, Yılmaz, A O (2002) Dünyada Taş Kömürü Madenciliğine Genel Bakış ve Zonguldak Taşkömürü Havzasınının Değerlendirilmesi, Türkiye 13 Kömür Kongresi Bildiriler Kitabı, 29-31 Mayıs 2002, Zonguldak, Türkiye
Barış, K, Keleş, Ç, Ripepi, N, Karmis, M (2016). The first commercial coal bed methane project in Turkey - reservoir simulation and prefeasibility study for the Amasra coalfield. Int J Oıl Gas and Coal Technology. doi/abs/10.1504/IJOGCT.2016.078750
EIA, US Energy Information Administration www.eia.gov/coal/annual/pdf/table22.pdf
Erdogan, H H, Duzgun, H S, Selcuk-Kestel, A S (2019) Quantitative hazard assessment for Zonguldak Coal Basin underground minesç Int J Mining Sci Technology 29 (453-467).
Liu, Q, Li, X, Hassall, M (2021) Regulatory regime on coal Mine Safety in China and Australia: Comparative analysis and overall findings, Resources Policy, 74.
Şengün, B (2012). İnce Kömür Damarları Üretiminde Verimlilik Analizi, 9 Eylül Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi.
TTK2021. TTK 2021 Faaliyet Raporu
Grizu kelimesi Fransızcadaki ‘grisou’ dan geliyormuş. Bu Fransızca sözcük de feu grégeois "Rum ateşi" deyiminden türetilmiş diyor Ne Demek Türkçe sayfası. Türkçedeki ilk yazılı referans olarak Tıngır & Sinapian, Istılahat Lugati (1892) veriliyor aynı sayfada
Dostum Güner Gürtunca LinkedIn hesabında aktarmış bu bilgiyi
Avustralya’daki longwall madenlerinin hepsi tam mekanize olduğu için yarı mekanize diye tabir edilen bir maden görmedim.
Buradaki metreküp, atmosfer basıncındaki gaz hacmi demek.